جغرافیای سیاسی شاخه‌ای از علم جغرافیا است که تأثیرپذیری و‎ ‎تأثیرگذاری سیاست و قدرت در محیط جغرافیایی و ‏به بیان دیگر، تأثیر تصمیمات سیاسی بر‎ ‎محیط جغرافیایی را مورد کاوش و بررسی قرار می‌دهد. نقش ویژه ‏جغرافیای سیاسی،‎ ‎سازماندهی سیاسی فضا در سطح محلی، ملی و منطقه‌ای است.

ژئوپلیتیک که به طور سنتی‎ ‎بر ‏اساس اطلاعات، دیدگاه‌ها و تکنیک‌های جغرافیایی به مسائل سیاست خارجی کشورها‎ ‎می‌پردازد، یک نوع جغرافیای ‏سیاسی کاربردی قلمداد می‌شود. ‏

جغرافیای‎ ‎سیاسی پدیده‌های سیاسی را در فضای درونی یک کشور مورد بحث قرار می‌دهد که به طور‎ ‎سنتی شامل ‏مفاهیمی مانند مرز، ملت ، حکومت و سرزمین است.

نظر به این که یک کشور در‎ ‎بطن مطالعات جغرافیای سیاسی ‏جای دارد از پیوند سه عامل ملت، حکومت و سرزمین، کشور‎ ‎تشکیل می‌شود؛ بنابراین همه موضوعات مرتبط با ‏این مفاهیم، مانند ریشه‌یابی مسائل‎ ‎قومی ، جریانات مهاجرت ، تحلیل قدرت سیاسی نواحی شهری، تحلیل فضایی ‏قدرت سیاسی در سطح‎ ‎کشور، تقسیمات کشوری و رقابت‌های مکانی، دولت محلی ، تمرکز و عدم تمرکز قدرت ‏سیاسی ‎جغرافیای انتخابات ، از جمله مسائل مرتبط با کشور هستند که امروزه در جغرافیای سیاسی‏‎ ‎مورد توجه و ‏بررسی قرار می‌گیرند.

از طرف دیگر، در حوزه مسائل جهانی نیز که قلمرو‎ ‎مطالعات ژئوپلیتیک است، به طور ‏سنتی درباره مناسبات قدرت در سطح جهان و راه‌های‎ ‎دست‌یابی به قدرت جهانی و افزایش آن بحث و بررسی ‏می‌شود. در حال حاضر تحولاتی که در‎ ‎سیاست جهان روی داده است تنوع بیشتری به مباحث ژئوپلیتیک بخشیده و ‏این شاخه از‎ ‎جغرافیای سیاسی مفاهیم تازه و متنوعی را مورد بحث قرار می‌دهد. ‏

بررسی این مفاهیم در بستر زمان و مکان‎ ‎کمک شایان توجهی به روند اداره امور و کشور داری بهتر می‌کند.

فهرست مندرجات:
1. سیر تکوین جغرافیای‎ ‎سیاسی در جهان‏‎ ‎
2. سیر تکوین جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک در ایران
3. پیوند به بیرون
4. منابع
1. سیر تکوین جغرافیای‎ ‎سیاسی در جهان‏‎ ‎

تاریخ جغرافیای سیاسی به عنوان یک رشته علمی را می‌توان به‎ ‎سه دوره تقسیم کرد: دوره پیشرفت از ‏اواخر قرن نوزدهم تا جنگ جهانی دوم ، دوره‎ ‎انزوا از دهه ???? تا ???? و دوره احیا از دهه ???? به بعد. ‏

البته ردپای تفکرات‎ ‎مربوط به جغرافیای سیاسی را می‌توان د ر دوره‌های پیش از این تاریخ‌ها جست و جو‎ ‎کرد؛

- ‏ارسطو ???? سال پیش در یونان قدیم، مطالعات دولت را با یک رویکرد جبر محیطی و‏‎ ‎در مورد مسائلی مانند ‏مرزها، شهر کانونی و تناسب میان جمعیت و مکان مورد مطالعه‎ ‎قرار داد.

- استرابو جغرافی‌دان یونانی - رومی ‏نیز روشن کرد که چگونه امپراتوری روم ‎قادر به غلبه بر مشکلات ناشی از وسعت زیاد خود است.
- دلبستگی به ‏مؤلفه‌های شکل دهنده‎ ‎به شکل سرزمین‌های سیاسی در اروپای روشنفکری در قرون شانزدهم تا بیستم شدید بود‎. ‎یکی از موارد مورد توجه سر ویلیام پتی ، دانشمند و اقتصاد دادن انگلیسی، تبیین‎ ‎زیربناهای مردم ‏شناسی و ‏سرزمینی قدرت حکومت بریتانیا در ایرلند در کتاب کالبدشناسی‎ ‎سیاسی ایرلند در سال ???? بود. برای پیدا کردن ‏بنیان‌گذار واقعی جغرافیای سیاسی‎ ‎لازم است بر تاریخ آلمان در سده نوزدهم مروری بکنیم‎. ‏

فردریش راتزل
‏
1. 1. دوران تفوق

آلمان مهد‎ ‎جغرافیایی سیاسی است. آلمان مدرن که در سال ???? ایجاد شد تحت رهبری جاه‌طلبانه ‎پروس خود را ‏قدرتی بزرگ در رقابت با بریتانیا، فرانسه ، اتریش و روسیه می‌دید. با‎ ‎توجه به شرایط ویژه آلمان که حکومتی ‏محصور در خشکی و دارای مشکلاتی در راه توسعه‎ ‎سرزمین خود بود، در دهه پایانی قرن نوز دهم، نظریاتی ‏درباره ارتباط میان سرزمین و‎ ‎قدرت حکومت در میان طبقه روشنفکر جدید این کشور به ویژه راتزل به عنوان ‏بنیان‌گذار‎ ‎جغرافیای سیاسی، مطرح گردید.‏

بسیاری از تفکرات راتزل برای پیدا کردن توجیه حقوقی و‎ ‎روشنفکری برای توسعه سرزمینی آلمان بود. وی به ‏هنگام پا یه‌گذاری جغرافیای سیاسی‎ ‎مفاهیم زیادی را از تئوری تکامل تدریجی داروین و پیروان او، به ویژه ‏دارونیسم‎ ‎اجتماعی مشهور به نئولامارکیسم، استفاده کرد.

به اعتقاد راتزل، کشور می‌تواند به‎ ‎عنوان یک ارگانیسم زنده به حساب آید و حکومت مانند سایر ارگانیسم‌های زنده ‏نیازمند‎ ‎سرزمین کافی برای تغذیه خود است که فضای حیاتی برای ارگانیسم ویژه می‌نامد.

او در‎ ‎جهت گسترش ‏این عبارت‌های استعاری، می‌گوید کشورها وقتی جمعیت ‏شان افزایش می‌یابد‎ ‎نیازمند فضای حیاتی بیشتری می‌شوند ‏و به این ترتیب قوانینی را برای رشد فضایی حکومت‎ ‎ارائه داد؛ از جمله:

حکومت باید در جهت الحاق ‏سرزمین‌های کوچک توسعه یابد؛‎

حکومت باید تلاش کند سرزمین‌های با موقعیت‌های بالقوه باارزش را تصرف کند؛

توسعه کشور امری واگیر وار ‏است که از کشوری به کشور دیگر گسترش می‌یابد‎.

تئوری راتزل مورد قبول رودلف کیلن واقع شد. کیلن تلاش‏‎ ‎می‌کرد قدرت جهانی آن روز را شناسایی کرده و ‏کشورهای امپریالیستی قاره‌ای بزرگ‎ ‎آینده را پیش ‏بینی کند.

او در سال ???? واژه گئوپلیتیک را در زبان آلمانی ‏به کار‎ ‎برد که تا آن زمان در هیچ جا مطرح نشده بود. این واژه در سال ???? به ژئوپلیتیک در‏‎ ‎زبان انگلیسی ‏ترجمه شد. ژئوپلیتیک از دیدگاه وی عبارت بود از بخشی از جغرافیای سیاسی که به روابط خارجی، استراتژی و ‏سیاست کشورها مربوط می‌شد، و در پی استفاده از‎ ‎دانش جغرافیا برای اهداف سیاسی بود‎.

علاوه بر راتزل و کیلن، هلفورد مکیندر‎ بریتانیایی، از دیگر بنیان‌گذاران جغرافیای سیاسی، نیز به گسترش و ‏ترویج جغرافیای‎ ‎سیاسی مدرن اقدام کرد.

در ایالات متحده نیز آلفرد‎ ‎هامان ، افسر بازنشسته نیروی دریایی ، قدرت نظامی جهان را وابسته به قدرت دریایی‎ ‎دانست و عوامل جغرافیایی که موجب کسب قدرت دریایی می‌شوند را به طور کامل توضیح‎ ‎داد.

پس از شکست آلمان در ‎جنگ جهانی اول و از دست دادن بسیاری از سرزمین‌های خود و خلع سلاح، عقاید‎ ‎جغرافیایی راتزل و مکیندر برای در پیش گرفتن مسیر احیای قدرت آلمان مورد استفاده‎ ‎قرار گرفت. فرد برجسته ‏این جریان کارل هاوس هوفر ، افسر ارتش و جغرافی‌دان عضو حزب‎ ‎نازی بود. هوفر در پی جلب حمایت عمومی ‏از سیاست‌های توسعه‌طلبانه جدید به وسیله‎ ‎رویکرد ی مردمی به ژئوپلیتیک بود. ‏او با استفاده از نظریه فضای حیاتی راتزل و حتی‎ ‎فراتر از آن، معتقد بود جهت توسعه آلمان لازم است از ‏سرزمین‌های مازاد کشورهای کم‎ ‎جمعیتی مانند لهستان و چکسلواکی استفاده شود. ‏گئوپلیتیک هوفر توجیهات علمی لازم را‎ ‎برای الحاق لهستان و چکسلواکی به آلمان، اتحاد میان هیتلر و استالین ، و ‏حمله‎ ‎نافرجام آلمان به شوروی را فرا هم آورد. ‏
1. 2. دوران انزوا

زیاده‌روی گئوپلیتیک آلمان، جغرافیای سیاسی را پس‎ ‎از جنگ جهانی دوم در محاق فرو برد. هارتشورن جغرافیدان آمریکایی، در سال ???? با‏‎ ‎ارائه رویکردی کارکردی به جغرافیای سیاسی برای سیاست‌زدایی از آن، معتقد بود‎ ‎جغرافیای سیاسی نه تنها باید به شکل‌دهی استراتژی‌های سیاسی توجه کند، بلکه باید به‎ ‎پویایی‌های داخلی و ‏عملکردهای خارجی حکومت نیز توجه نماید.

جغرافیای سیاسی که بلافاصله پس از جنگ دوم تجربه شد تفاوت کمی با ‎جغرافیای ناحیه‌ای داشت و به طور ‏گسترده‌ای بر روی حکومت سرزمینی، به عنوان موضوع‎ ‎مورد مطالعه آن تمرکز یافت. این خود سانسوری دو ‏نتیجه در پی داشت: نخست، جغرافیای‎ ‎سیاسی از توسعه تئوریک صورت گرف ته در سایر شاخه‌های جغرافیا به ‏ویژه در زمینه‎ ‎انقلاب کمی دهه ???? عقب ماند؛ دوم، جغرافیای سیاسی در درون جغرافیا به حاشیه رانده‏‎ ‎شد. ‏
1. 3. دوره احیا

در اواسط دهه ???? ریچارد مویر جغرافی‌دان انگلیسی تلاش‌هایی را برای احیای‎ ‎جغرافیای سیاسی آغاز کرد. از دهه ???? جغرافیای سیاسی رویکرد اقتصاد سیاسی را به طور جدی‏‎ ‎اتخاذ کرد. یکی از افرادی که تلاش ‏می‌کند اقتصاد سیاسی را در جغرافیای سیاسی مطرح‎ ‎کند. پیتر تیلور پایه‌گذار مجله معروف‎ political ‎geography ‎می‌باشد که در تحلیل ‎نظام جهانی از آن استفاده می‌کند‎.

از اواخر دهه ???? و طی دهه ????، بعد فرهنگی‎ ‎جغرافیای سیاسی رشد یافت. در این بخش مسائلی مانند هویت ملی، شهروندی، درگیری‌ها و‎ ‎برخوردهای میان فرهنگ ‏ها، جغرافیای مقاومت، نقش چشم‌انداز در هدایت و ‏چالش قدرت‎ ‎مورد مطالعه قرار گرفت. تحت تأثیر مباحث میشل فوکو ، جغرافیدانانی مانند سیمون‎ ‎دالبی و ‏اوتوتایل رویکرد «ژئوپلیتیک انتقادی» را مطرح کردند. این رویکرد به آزمون‎ ‎و بررسی نقش استعاره‌های ‏جغرافیایی مانند هارتلند و کانتینمنت در پی‌ریزی‎ ‎استراتژی‌ها و کشف تأثیر رسانه‌های فرهنگی مانند فیلم، ادبیات، ‏گزارش‌های خبری و‎ ‎کارتون در دانش ژئوپلیتیک همت گمارد‎.

امروزه علاوه بر بعد فرهنگی، بعد فمنیسم ‎‎نیز تحت تأثیر تئوری ‏های فمنیستی گسترش یافته است. برخی تلاش‌ها ‏برای جغرافیای‎ ‎سیاسی فمنیستی صورت گرفته است، اما تعاملات با فمنیست‌ها ماهیت مردانه جغرافیای‎ ‎سیاسی ‏سنتی را روشن کرده است و راه‌هایی را برای بهبود این وضع پیشنهاد می‌کند.
2. سیر تکوین جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک در ایران
2. 1. قبل از انقلاب

وجود تاریخ یک صد ساله جغرافیای سیاسی در جهان، در ایران مدت زیادی از‎ ‎تاریخ آن نمی‌گذرد. اولین ‏متخصص در جغرافیای سیاسی در ایران دکتر دره میر حیدر فارغ‎ ‎التحصیل از دانشگاه ایندیانا آمریکاست که در ‏سال ???? به گروه جغرافیای دانشگاه‏‎ ‎تهران پیوست و زمینه برای توسعه این شاخه از جغرافیا بیشتر فراهم ‏گردید.

با تصویب‎ ‎پذیرش دانشجو در دوره کارشناسی ارشد جغرافیا از سال ???? در دانشگاه تهران، چند‏‎ ‎واحد درسی ‏در زمینه جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک نیز در نظر گرفته شد.

در مقطع کارشناسی ارشد‎ ‎جغرافیای دانشگاه تهران در سال ???? دو درس تحت عنوان «ژئوپلیتیک» و «مسائل‎ ‎جغرافیای‎ ‎سیاسی جهان» ارائه شد که درس «ژئوپلیتیک» آن را دکتر دره میرحیدر و «مسائل‎ ‎جغرافیای سیاسی ‏جهان» را دکتر مستوفی تدریس می‌کردند.

آموزش جغرافیای‎ ‎سیاسی در دوره‌ای به ایران راه یافت که بخش ژئوپلیتیک آن در اثر جریان‌های جنگ‎ ‎جهانی دوم ‏و ظهور ژئوپلیتیک خاص آلمان تحریم شده بود.

روند رو به گسترش علمی این رشته‎ ‎در دهه ???? به دلایل شرایط حاکم در ایران تا انقلاب اسلامی با وقفه ‏مواجه گردی




برچسب ها : جغرافیای سیاسی  ,